Met business-as-usual gaat België regelrecht tegen de budgettaire muur

Onder impuls van Trump lijkt de Amerikaanse overheid nu echt elke vorm van budgettaire waakzaamheid overboord te gooien. Daardoor lijken de financiële markten stilaan terug meer aandacht te gaan besteden aan de risico’s rond wankele overheidsfinanciën. Tegen die achtergrond dreigt België snel in het vizier te komen, zeker nu we geconfronteerd worden met een drievoudige budgettaire dreun waar we helemaal niet op voorbereid zijn.

Oplopende schulden op wereldvlak

Na de eurocrisis 15 jaar geleden bleken de globale financiële markten opmerkelijk gerust over de toestand van de overheidsfinanciën in de grote economische blokken. Ondanks toenemende overheidsschulden zakten rentes zowat overal ter wereld naar historische dieptepunten. Nog in 2021 waren er negatieve rentes op 10-jarig Belgisch schuldpapier. De inflatieschok in 2022 zorgde voor een reset op de obligatiemarkten. De Belgische 10-jaarsrente schommelt de jongste jaren terug rond 3%. Maar ondertussen lijkt internationaal de ongerustheid over de houdbaarheid van de overheidsschulden terug meer en meer een factor te worden.

De begrotingsplannen in de VS spelen daarbij een belangrijke rol. De Amerikaanse overheidsfinanciën staan al geruime tijd vrij wankel, met een totaal begrotingstekort van zo’n 7% van het bbp in 2024. Met zijn One Big Beautiful Bill Act, een begrotingsplan dat vooral gericht is op belastingverlagingen, dreigt Trump daar nu nog een schep bovenop te doen. Daardoor zou de Amerikaanse overheidsschuld, die sinds 2007 al bijna verdubbelde (van 65% van het bbp toen naar meer dan 120% vandaag) ook de komende jaren spectaculair blijven toenemen. Dat de rente op 30-jarige overheidsobligaties in de VS de voorbije twaalf maanden van 4 naar 5% klom, illustreert alvast dat de financiële markten er niet gerust in zijn.

En het blijft niet alleen bij de VS. Ook in andere grote landen nemen de overheidsschulden stevig toe. Volgens het IMF klimt de totale overheidsschuld in de wereld de komende jaren voor het eerst boven 100% van het bbp. En in de landen met de grootste schulden verwacht het IMF dat de schuldgroei zal versnellen. Die schulddynamiek dreigt toenemende druk te zetten op de financiële markten. Dat zal de rentes op die schulden (vooral op de langere looptijden) verder omhoog duwen en verhoogt ook het risico op een vertrouwenscrisis over de houdbaarheid van die schulden (wat de rentes dan nog sneller hoger zou duwen).

Belgische overheidsfinanciën zijn niet onder controle

Tegen de achtergrond van dat onzekere internationale renteklimaat staan vandaag de Belgische overheidsfinanciën in een al heel verontrustende toestand. 2024 sloten alle Belgische overheden samen af met een begrotingstekort van 4,5% van het bbp, of bijna 30 miljard in euro’s van vandaag, en een overheidsschuld van 105% van het bbp. En de komende jaren staan we voor een drievoudige budgettaire dreun, die bij ons harder zal aankomen dan in de meeste andere landen en waarop we helemaal niet voorbereid zijn.

De vergrijzing, en de daarbij horende extra facturen voor pensioenen en zorg, zien we al lang aankomen, maar totnogtoe hebben onze beleidsmakers het grotendeels nagelaten om ons daar op voor te bereiden. Volgens de Europese Commissie stijgen de jaarlijkse sociale overheidsuitgaven tegen 2070 met 4,7% van het bbp, een meer dan drie keer sterkere stijging dan gemiddeld in Europa. Dat betekent jaarlijks zo’n 30 miljard in euro’s van vandaag aan extra uitgaven.

Daar komen op korte termijn nog eens de extra uitgaven voor defensie bovenop. Tot zelfs de onderhandelingen voor de huidige regering werden die volledig genegeerd, maar ondertussen zou het voor iedereen duidelijk moeten zijn wat er op dat vlak op ons afkomt. Op z’n minst moeten we naar 3,5% van het bbp aan jaarlijkse defensie-uitgaven, maar dat kan dus ook nog 5% worden. In euro’s van vandaag betekent dat 14 tot 23 miljard aan extra jaarlijkse uitgaven. Dat we daarvoor een aantal jaren tijd krijgen, of dat we die extra uitgaven initieel buiten de begroting mogen houden, verandert niets aan de ernst van die uitdaging.

En dan zijn er ook nog de rentelasten. Daar ligt de decennialange dalende trend sinds 2023 achter de rug. De combinatie van de reset in de obligatierentes en de hogere overheidsschuld vertaalt zich in snel oplopende rentelasten. Zelfs als de marktrentes op het huidige niveau blijven hangen, komt er tegen 2040 2% van het bbp aan jaarlijkse rentelasten bij. Dat betekent zo’n 13 miljard aan extra jaarlijkse rentebetalingen in euro’s van vandaag. Het risico op hogere rentes is evenwel reëel waardoor die factuur nog fors hoger kan uitvallen. In een situatie waarbij de obligatierente op 10 jaar doorstijgt naar 4% gaat die extra rentefactuur naar 23 miljard tegen 2040. Het gevaar op een nieuwe rentesneeuwbal is vandaag niet meer ondenkbeeldig.

Op zoek naar meer dan 100 miljard extra

In 2024 hadden we met zo’n 55% van het bbp de derde hoogste overheidsuitgaven onder de industrielanden. Als we niet ingrijpen, zijn we de komende decennia op weg naar overheidsuitgaven van 65% van het bbp, veruit de hoogste van alle industrielanden. Rekening houdend met het huidige begrotingstekort en de extra facturen die er op ons afkomen, moeten onze overheden op zoek naar meer dan 100 miljard in euro’s van vandaag extra.

Ondertussen blijft het publieke debat rond onze overheidsfinanciën zich grotendeels in een soort fantasiewereld afspelen. Als er in de subsidiëring van een aantal hobby-opleidingen gesnoeid wordt, komt onmiddellijk protest uit allerlei hoeken. Als de werkloosheidsuitkering ingeperkt wordt van onbeperkt tot twee jaar, nog altijd de langste duur ter wereld, wordt in bepaalde kringen moord en brand geschreeuwd. Als de relatief genereuze overheidspensioenen beperkt aangepast worden, wordt dagenlang gestaakt. En tegelijkertijd komen uit verschillende hoeken oproepen voor meer geld, en denkt de huidige regering nog altijd de belastingen te kunnen verlagen.

De realiteit is dat het alle hens aan dek zou moeten zijn om onze overheidsfinanciën terug op de rails te krijgen. Als de financiële markten onder impuls van het budgettaire wanbeleid in de VS terug meer gaan focussen op de risico’s rond de overheidsfinanciën, dreigt België heel snel in het vizier te komen. In zo’n situatie zullen we gedwongen worden om pijnlijke maatregelen te nemen. Zo’n scenario moeten we kost wat kost vermijden. Dat vereist op korte termijn een veel efficiëntere inzet van de bestaande overheidsmiddelen, het doorlichten van alle overheidsuitgaven (en schrappen wat niet de nodige resultaten oplevert), hervormingen om de toekomstige uitgavenstijging in pensioenen en zorg te beperken (die verder gaan van wat nu op tafel ligt), een ernstige verdeling van de inspanningen over de verschillende beleidsniveaus, structurele hervormingen om ons groeipotentieel op te krikken… Met business-as-usual gaan we regelrecht tegen de budgettaire muur.